miércoles, 5 de noviembre de 2014

Día de muertos en la Mixteca Poblana - Viko Nzii ñuu sa’nu sa’a yuku ña’na

Por Onésimo Cruz Mejía

Mii-nsi nduu-nsi ne ivi davi te kua’a ña ikumi-nsi ntedaka’nu-nsi nuu nekuachi sa’nu xi-nsi koo ndooga xi-nsi, kuia kuia ia tu’a nsi dini yoo uxi vachi kuuga ini-nsi sa’a nekuachi sani sakodanuu nuu ichi kua’an-ne te ndiatu-nsi naxikokuiin-ne kondoo dii-nsi xi-ne kivi yo’o te nsidaa ña sa’a-nsi ne ña xixi-ne te ña saxi-ne nsidaa anima-nsi ni’in-nsi ña koo taka-nsi xi-ne, ña jan nduu ña ya’aga ndiaa vachi mii nekuachi sa’nu nisa dachina’a-ne nsi nisa kida-nsi na tii-nsi te divini de’e-nsi duka dachina’a-nsi ve kutu’a-ve ntedaka’nu-ve viko nzii.


Nosotros somos los hombres y mujeres de la lluvia y tenemos una gran riqueza en nuestras celebraciones hacia nuestros seres queridos que ya no se encuentran con nosotros, año con año estamos listos en los últimos días del mes de Octubre porque tenemos un gran amor por los que se nos han adelantado y los esperamos fervientemente para estar alegres con ellos en estos momentos, compartir con ellos la comida y la fruta de lo que con todo nuestro corazón hemos conseguido para estar unido con ellos, es el valor con que hemos aprendido de nuestros mayores desde nuestra niñez y así mismo nosotros transmitimos esa tradición a nuestros hijos, honrar a nuestros muertos. 



Viko Nzii ñuu sa’nu sa’a yuku ña’na 

In ña chiva’a-nsi dukanikua’an ndee kivi vichi nduu viko nzii, kivi oko uxi in yoo uxi nduu kivi ntedaka’un-nsi nekuachi nzii mee te kivi in yoo uxi in ntedaka’un-nsi nekuachi nzii nisa’nu sani sakudanuu kua’an. 

Kivi ntedaka’un-nsi nekuachi mee kidayukun-nsi ntedakutu-nsi chindu’u- nsi altar na’in ka u’un sindu’a kivi nuuxi yoo uxi, vachi kachi-ne ora jan kisaa nechi nzii mee nakoto-ve nsiu, kidayukun-nsi altar nuu mesa ve’e ka’nu te chida’vi-nsia in da’ma kuxi te nukoo chida’vi-nsia nailon, chinuu- nsi ita kuaan nikua’a ña nichi’i-nsi tuve’e-nsi ui uni yoo niya’a, chindanuu-nsi ita, lelu xi isi ña kidava’a-nsi xi ñuma ñuñu ve’e-nsi , chinuu-nsi kua’a dita vidi danani-nsi koli ña jan nduu pan xi nekuachi nzii ma te kidava-nea ñuu-na, chindoo-nsi kua’a ña vidi kaxi nechi stna, manzana,sikava vidi, kui’i te kidayukun-nsi ña kuxi duchi kuati ña jan nduu sopa, nduchi, tevaa nuni, di’va, chikolo i’ni kuxi-ve. 

Nsidaa ña kuxi-ve chinuu-nsi nuu mesa te jan nakua kachi na kondoo-ve kuxi-ve, nu kuni-na chindoo-na kumi te o iñu tei kondoo-ve nakua ya’a-na, te jan nakoo-na ña kuxi-ve nakua tuxi ini-na in orá dandu nadita-na ko’o chiva’a-na ña kuxi nsidaa nekuachi ve’e. 

Nu tu’a-na nakuatu-na kida-na in orá, te chiñu’ma-na xi ko’o ñu’u kuichuun-na dusa nukutu, na ninsi’i kivi nekuachi mee kidayukun-na ika kuñu’u ña kuxi-ve te tekuii ko’o-ve ichi ndee kaka-ve. 

Inka kivi kundiatu-na nekuachi sa’nu vaxi doko kivi yo’o inka modo kida- na vachi kuyukun ña kuxi nekuachi sa’nu ndaku nuni doko chiiga ka’nu kida-na vachi sa’ni-na kisi te kidayukun-na ndeei vachi kivi ka’nu nduu-a, kondoo-na xi nekuachi nakoto xina, na ninsi’i kivi yo’o divini kidayukun-na ika kuni’i-ne dachitu-na ña vidi kaxi-ne, dita vidi, ditanduchi, tekuii te nsidaa ña sa masa kuni’i nda’vi ini-ne kaka-ne ichi ka’nu naxikokuin-ne. 

Nakua ya’a kivi yo’o panteon ñuu-na ntedakutu-na ñaña xi ita, ndoo-ne nakuatu-ne inii ñuu te ndo sacristan dakadi ndo kaa vidi ña jan kuni’nu tasi ini-na kutna’a-na xi nechi nzii-na. 

Na niya’a kivi yo’o nsidaa tna’a ne ivi kua’an-ne daya’a-ne ña kuxi ne ña ko’o-ne te nsidaa ña vidi vachi duka ikumi kida vii tna’a-na te kondoo va’a-na te duka kuni’nu va’a ini-na nikida vii-na xi nechi nzii sakua’an-ne ichi ka’nu te yukan ku’un nsidaa-ndo ndoo yo’o ñu’ivi. 


Traducción: 

Día de muertos en San Jerónimo Xayacatlán. 

Una de las costumbres que aún se conservan es el día de los Muertos 31 de Octubre, día de los difuntos bebés o angelitos y el 01 de Noviembre, día de los difuntos adultos. 

Para el día de los angelitos se les prepara un altar a partir de las cinco de la mañana del día 31 de octubre, puesto que a esa hora está definido el momento que llegan a las casas las animas pequeñas; se prepara dicho altar en una mesa en la sala principal de la casa cubierta con un mantel blanco o en su caso un plástico nuevo, flores de cempaxúchitl o también llamado flor amarilla que previamente fue sembrada unos meses antes para que por estas fechas florezca, se ponen velas de cera pura de colmena recién hecha previamente por los moradores de la casa y colocadas sobre hermosos candeleros en color negro, abundante cocoli o sea pan de muerto especial del pueblo y fruta que es manzana, naranjas, plátano más la comida especial para los bebés que consiste en sopa de pasta, frijolitos, atole de maíz, chocolate en agua, gorditas de maíz o tortillas recién hechas. 

La comida se pone en la mesa destinada a varias personas, que van de cuatro a seis según la situación económica de la familia. Las comidas se ponen más o menos en un lapso de una hora para que ellos coman y después se retiran, que posteriormente degustarán los miembros de la familia. 

Hay momentos en que se reza una oración, o si es posible un rosario, y llenando el lugar con el insomerio con brasa de leña y goma de copal, al terminar el día 31 de octubre se les preparara un pequeño equipaje que consiste principalmente en agua, comida y fruta en un canasto para el largo camino de regreso. 

Al día siguiente la espera es para los difuntos adultos que a diferencia del día anterior para este día la comida es especial pues se les da pozole al estilo de la región y si es posible en lo económico (que así sucede siempre) se sacrifica un chivo para hacer el mole, como en día anterior todas las actividades giran en torno a estos dos días y al culminar este segundo día se prepara también un gran equipaje en una canasta amarrada con ayates llena de fruta, pan, afrijoladas y su cábazo de agua así como todo lo que se pueda agregar para los difuntitos pues se trata que no pasen penurias en el largo viaje de regreso. 

Por otro lado en el panteón municipal del pueblo se arreglan con especial esmero y respeto las tumbas adornando con flores y durante algunas horas en la noche tanto del 31 como el 01 se hace guardia en las mismas tumbas haciendo sus respectivas oraciones y durante ese tiempo el sacristán repica en el campanario dobles según el día que corresponda. 

Ya pasado estos días se departen entre las familias o vecinos la comida, fruta y pan que se puso como ofrenda en esta celebración que se hace con mucho esmero y un ferviente anhelo haber dado lo mejor en memoria de los familiares y amigos que en el camino se fueron al descanso eterno.



Traducción: Da’an davi o mixteco del sur de Puebla.

No hay comentarios:

Publicar un comentario